Τον Νοέμβριο του 1922 η ελληνική κυβέρνηση κάλεσε την Κοινωνία των Εθνών να τους βοηθήσει στον υγειονομικό έλεγχο της μαζικής εισροής προσφύγων που προέκυψε από την ελληνική στρατιωτική ήττα και την επακόλουθη ανθρωπιστική καταστροφή στη Μικρά Ασία. Ενώ αρκετές πόλεις και κωμοπόλεις είδαν τους πληθυσμούς τους να διπλασιάζονται «εν μία νυκτί», ζητήθηκε από τις ελληνικές υγειονομικές αρχές να δημιουργήσουν σταθμούς καραντίνας και να συντονίσουν εκστρατείες μαζικού εμβολιασμού κατά της ευλογιάς, της χολέρας και του τυφοειδούς πυρετού.

Για να αξιοποιήσει στο έπακρο τους περιορισμένους πόρους και να διευκολύνει την ενδεχόμενη ανάληψη των καθηκόντων των εθνικών αρχών, η ΚτΕ εργάστηκε σχεδόν αποκλειστικά μέσω της τοπικής υγειονομικής διοίκησης. [1]Η ΚτΕ είχε στενή σχέση με το Ίδρυμα Ροκφέλερ, χρησιμοποιώντας την υπόσχεση των κεφαλαίων του Ροκφέλερ ως μοχλό στις διαπραγματεύσεις του με τις τοπικές αρχές. [2] Μέχρι την 1η Απριλίου 1923, πάνω από 1,5 εκατομμύρια άτομα είχαν ανοσοποιηθεί κατά του τυφοειδούς, της χολέρας και της ευλογιάς. Μετά από αυτή την αρχική επιτυχία, οι δραστηριότητες της ΚτΕ στην Ελλάδα σταμάτησαν προς το τέλος του 1923.

Από το Emergency Relief στην «Υγειονομική Αναδιοργάνωση της Ελλάδας»

Ωστόσο, οι προκλήσεις στον τομέα της υγείας που αντιμετώπιζε η Ελλάδα ήταν πιο βαθιές. [3] Η κατάσταση έγινε επισφαλής όταν, μεταξύ του τέλους του 1927 και του καλοκαιριού του 1928, μια επιδημία δάγκειου πυρετού έπληξε περίπου 1.3 εκατομμύρια ανθρώπους. [4] Κατά συνέπεια, προς το τέλος της δεκαετίας του 1920 η ΚτΕ ενισχύθηκε και πάλι, αυτή τη φορά μετά από πρόσκληση του Έλληνα πολιτικού Ελευθέριου Βενιζέλου, κατά την τελευταία θητεία του ως πρωθυπουργός της Ελλάδας (1928-32). Ο Βενιζέλος προωθούσε σημαντικές δημόσιες μεταρρυθμίσεις μέσω της διοίκησης με τη βοήθεια ξένων δανείων και παρεμβάσεων από την ΚτΕ και άλλους διεθνείς οργανισμούς. [5] Η προσέγγισή του στην «υγειονομική αναδιοργάνωση της Ελλάδας» ταίριαζε πολύ καλά στις μεθόδους εργασίας της ΚτΕ. [6]

Ο Βενιζέλος προωθούσε σημαντικές δημόσιες μεταρρυθμίσεις μέσω της διοίκησης με τη βοήθεια ξένων δανείων και παρεμβάσεων από την ΚτΕ και άλλους διεθνείς οργανισμούς.

(Δήμητρα Γιαννούλη)

Στις αρχές του 1929, μια ερευνητική ομάδα υπό την ηγεσία της ΚτΕ διεξήγαγε μια διεξοδική έρευνα των ελληνικών υπηρεσιών υγείας και των υγειονομικών συνθηκών. Το συμπέρασμα της Επιτροπής αυτής ήταν μεγαλόπνοο: «[Η] Επιτροπή δεν μπορεί να θεωρήσει ότι ικανοποιητικά αποτελέσματα θα μπορούσαν να επιτευχθούν με οποιαδήποτε απλή επέκταση του υφιστάμενου οργανισμού. Η δημόσια υπηρεσία υγείας, για να είναι αποτελεσματική, θα πρέπει να οργανωθεί σε νέα βάση και θα πρέπει να έχει νέους στόχους». [7]

Η έκθεση πρότεινε ένα λεπτομερές σχέδιο για την αναδιοργάνωση της υγειονομικής διοίκησης, η οποία θα μεταβεί σε μόνιμη υπηρεσία δημόσιας υγείας γύρω στο 1933.

Στο επίκεντρο αυτής της διαδικασίας ήταν ο στόχος της δημιουργίας ενός σώματος ελίτ καλά αμειβόμενων, υψηλά μορφωμένων και πλήρως αφοσιωμένων ανδρών και γυναικών που θα μπορούσαν να αποτελέσουν τον πυρήνα μιας νέας γενιάς ιατρικού προσωπικού επιφορτισμένου με την ευθύνη της οικοδόμησης μιας ολοκαίνουργιας υπηρεσίας δημόσιας υγείας. Ο Βενιζέλος προετοίμασε σχετικά γρήγορα την απαραίτητη νομοθεσία και την προώθησε μέσω των Επιμελητηρίων. Η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε να «αναθέσει τον τεχνικό έλεγχο σε τρεις ξένους εμπειρογνώμονες, όλες όμως οι διοικητικές λειτουργίες εκτελούνται από Έλληνες αξιωματούχους». [8] Μετά από πρόσκληση της ΚτΕ, το Ίδρυμα Ροκφέλερ συμφώνησε να στείλει ειδικούς για να επιβλέψουν τις μεταρρυθμίσεις, να παράσχουν μερική χρηματοδότηση και να δημιουργήσουν ένα πρόγραμμα υποτροφιών, το οποίο θα εκπαιδεύσει ένα νέο στέλεχος ελληνικού ιατρικού προσωπικού. [9]

Μια νεκροψία για την τεχνοκρατία και την κρίση

Ωστόσο, υπήρχαν σαφείς περιορισμοί στις μεταρρυθμιστικές προσπάθειες. Εν όψει της συνεχούς κριτικής από τους Έλληνες επαγγελματίες υγείας και τις αρχές, η ΚτΕ υπερασπίστηκε την πολιτική της για μια κεντρική διοίκηση υγείας και μια εξαιρετικά εξειδικευμένη, εκπαιδευμένη στο εξωτερικό και καλά αμειβόμενη ιατρική ελίτ. [10] Αυτό θα δημιουργούσε μια αντίδραση, καθώς οι μεταρρυθμίσεις υπό την ηγεσία της ΚτΕ παρεμποδίζονταν όλο και περισσότερο από την επιδείνωση των οικονομικών της Ελλάδας, την ήττα του Κόμματος των Φιλελευθέρων και του Βενιζέλου και την έναρξη μιας περιόδου πολιτικής αναταραχής από το 1932 και μετά. Σε αυτό το κλίμα επικράτησε η ισχυρή επαγγελματική και διοικητική αντίσταση εντός των ελληνικών δημόσιων φορέων υγείας. Χωρίς σταθερή πολιτική ηγεσία και χωρίς κρατικά κεφάλαια, οι μεταρρυθμίσεις σταμάτησαν. [11]

Είναι εντυπωσιακό το πώς η ΚτΕ κλήθηκε αρχικά να κατασκευάσει ολόκληρο τον υγειονομικό μηχανισμό της Ελλάδας. Αυτό οφειλόταν εν μέρει στην τεχνοκρατική προσέγγισή της και στα συνημμένα κονδύλια, τα οποία μετρίασαν την πιθανή αντίσταση ενάντια σε άμεσες παρεμβάσεις παραβίασης της κυριαρχίας. Οφειλόταν επίσης στη σοβαρότητα της ανθρωπιστικής κρίσης: Η κυβέρνηση θα δεχόταν πρώτα τη βοήθεια και θα έθετε τα κρίσιμα ερωτήματα αργότερα. Στο τέλος, ήταν η έναρξη μιας άλλης κρίσης – της Μεγάλης Ύφεσης – που σταμάτησε τις προσπάθειες για «εκσυγχρονισμό από τα πάνω». [11]

* Εικόνα εξωφύλλου Secrétariat de la SDN: Section d’Hygiène, S18. Πηγή: Αρχεία της Κοινωνίας των Εθνών